Αγωνιστές από το Κατωπάγκι τής Μανης.

Η ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ- ΕΘΝΟΛΟΓΟΥ ΔΙΚΗΓΟΡΟΥ ΠΑΡ' ΑΡΕΙΩ ΠΑΓΩ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΑΝ. ΜΑΡΙΟΛΗ "ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ 1821 ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΤΩΠΑΓΚΙ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ" ΟΠΩΣ ΕΚΦΩΝΗΘΗΚΕ ΣΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ "ΠΑΝΩΡΑΙΑ ΜΠΟΖΙΚΗ-ΜΑΝΗ 1821" ΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΟΥ ΕΛΕΝΗΣ ΚΟΥΚΟΥΡΑ

Έχουμε την τιμή να δημοσιοποιήσουμε την εμπνευσμένη και επιστημονικά τεκμηριωμένη ομιλία του εξαίρετου ιστορικού-εθνολόγου, δικηγόρου παρ΄Αρείω Πάγω Δημητρίου Παν. Μαριόλη, η οποία βασίζεται σε επιστημονική μελέτη και περιλαμβάνει σπάνιο αρχειακό υλικό, καρπός της άοκνης, επίπονης και πολυετούς επιστημονικής έρευνάς του. Η ομιλία του εκλεκτού συμπατριώτη μας, είναι πρωτότυπη, δημοσιοποιείται για πρώτη φορά και αποτελεί ιστορική παρακαταθήκη για όλο τον Κούνο, το Κατωπάγκι και τη Μάνη.
Ευχαριστούμε θερμά τον κ. Μαριόλη για την τιμή να εκφωνήσει την εξαιρετική αυτή ομιλία στα πλαίσια των εγκαινίων της συλλογής "Πανωραία Μποζίκη-Μάνη 1821" της ζωγράφου Ελένης Κούκουρα.

έκθεση - συλλογή Ζωγράφου Ελένης Κούκουρα "Πανωραία Μποζίκη 1821"

ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ 1821 ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΤΩΠΑΓΚΙ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ

Δημητρίου Π. Μαριόλη
Δικηγόρου, Ιστορικού – Εθνολόγου
Αύγουστος 2023

Αγαπητές συμπατριώτισσες και συμπατριώτες,
Η σημερινή ομιλία αποτελεί έναν οφειλόμενο φόρο τιμής, μία μνημόνευση, σε εκείνους όσους ξεκίνησαν από την ελεύθερη Μάνη και αγωνίστηκαν για την απελευθέρωση της Πατρίδας μας πριν από 200 χρόνια. Πραγματοποιείται σήμερα, σε έναν ιστορικό τόπο, τον Κούνο Μέσα Μάνης, σε έναν σπουδαίο πύργο και γενέτειρα της σημαντικής οικογένειας Ταγαρούλια, που τόσα πολλά έχει προσφέρει - και αυτή - διαχρονικά στους αγώνες για την ελευθερία.
Γίνεται στα πλαίσια των εγκαινίων της έκθεσης ζωγραφικής της εκλεκτής ζωγράφου και φίλης κ. Ελένης Κούκουρα, με θέμα «Πανωραία Μποζίκη - Μάνη 1821», την οποία και ευχαριστώ θερμά για την πρόσκληση της.
Προτού μιλήσουμε για τη συμμετοχή των Μανιατών της περιοχής μας, δηλαδή του Κατωπαγκιού, στην Επανάσταση του 1821, ως οπλαρχηγών και ως στρατιωτών, χρήσιμο είναι να δώσουμε εν συντομία τη διαχρονική ιστορική εικόνα, σχετικά με το ρόλο της περιοχής αυτής της Μάνης, στα επαναστατικά κινήματα κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σχεδόν αμέσως μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και μέχρι προ του 1821.
Αρκεί να αναφέρουμε, ότι ο απεσταλμένος του Βενετού Προβλεπτή (Διοικητή) Κυθήρων, Καγκελλάριος Φαβιανός Βάρβο, στις 23-2-1571, αυτόν εδώ τον τόπο κατ’ αρχήν προσέγγισε με πλοίο και επισκέφθηκε, το Δρυ δηλαδή και τον Κούνο, κομίζοντας επιστολές του Βενετού Πρίγκηπα, με σκοπό την περαιτέρω συνεννόηση και προετοιμασία κοινών στρατιωτικών επιχειρήσεων κατά των Τούρκων.
Από το δημοσιευμένο ημερολόγιο του παραπάνω Βενετού αξιωματούχου, διαβάζουμε μεταξύ άλλων :
«… Όμως ημείς ανεχωρήσαμεν πεζή (εν. από το Δρυ) και μετέβημεν εις άλλο χωριό ονόματι Κούνο, όπου ο κυρ Γιώργης Γερακάρης μας εδέχθη με ευγένειαν εις το σπίτι του. Ούτος είναι πρόκριτος του χωριού και μόλις έμαθε τον σκοπόν της αφίξεως μας, επέδειξε ακόμα μεγαλυτέραν ευγένειαν και προσεφέρθη να υπηρετήσει υπό τας σημαίας μας με 80 γενναίους άνδρας της γενεάς του, της οποίας είναι αρχηγός. Εις τας συνομιλίας τας οποίας είχομεν εις το μέρος τούτο, όλοι ηυχαρίστουν τον Θεόν διότι έφθασεν ο καιρός να δείξουν τα δόντια τους εις τον σκύλον τον Τούρκον. Μας διηγήθησαν πολλάς επιχειρήσεις που έκαμαν το περασμένο καλοκαίρι κατά του Τούρκου και μας έλεγον ότι οι Μανιάτες, ζηλωταί της Χριστιανικής πίστεως, εις την αρχήν του πολέμου (πρόκειται για τον Γ΄ Βενετοτουρκικό Πόλεμο, 1537 - 1540) που ενίκησεν ο Τούρκος κατά της Γαληνοτάτης Αυθεντίας, εξηγέρθησαν και αυτοί εναντίον του, ηνωμένοι, και αφού επήραν το οχυρόν της Μάνης, είχον εισβάλει εις τον Μορέαν, βλάπτοντες και καταστρέφοντες μεγάλως τους εχθρούς …».
Ακολούθησαν συνεννοήσεις τότε και αποφάσεις των δημογερόντων της Μάνης, στη Νόμια, το Οίτυλο και σε άλλα χωριά, με σκοπό την αποστολή πρεσβευτών τους στη Βενετία για περαιτέρω συντονισμό του αγώνα, όπως και έγινε. Στα έγγραφα της εποχής, τα οποία σώζονται και έχουν ήδη δημοσιευτεί, υπογράφει και ο άνω Γεώργιος Γερακάρης Κοντόσταυλος από τον Κούνο, μαζί με προκρίτους άλλων χωριών, όπως τους : Δημήτριο Κληροδέτη, Θεόδωρο Αλευρά, Σολωμό Κοσμά.
Αποτελεί συνεπώς ιστορική διαπίστωση και είναι κοινά αποδεκτό, ότι η συμμετοχή των Μανιατών και η επαναστατική τους διέγερση το 1821, δεν ήταν για αυτούς ένα γεγονός αποκομμένο από το παρελθόν τους ή κάτι ιστορικά πρωτόγνωρο, αλλά η συνέχεια ενός διαρκούς αγώνα διατήρησης της ελευθερίας τους έναντι του Οθωμανού δυνάστη, που ενισχύθηκε επιπλέον από το φρόνημα τους για την απελευθέρωση, ολόκληρης της Ελλάδας πλέον.
Γι’ αυτό το λόγο, όπως θα δούμε στη συνέχεια από τα ιστορικά τεκμήρια της εποχής εκείνης και τα πιστοποιητικά των αγώνων των προγόνων μας, το βασικό πεδίο της δράσης τους, με εξαίρεση τις μεγάλες μάχες που δόθηκαν το 1826 για την άμυνα της ίδιας της Μάνης κατά του Ιμβραήμ, ήταν έξω από τα όρια της Μάνης, δηλαδή στα Μεσσηνιακά Φρούρια, την Καλαμάτα, τη Μονεμβασία, την Τρίπολη, το Άργος, τη Στερεά Ελλάδα και όπου αλλού το πατριωτικό καθήκον τους καλούσε.
Η συμμετοχή των Μανιατών Αγωνιστών από το Κατωπάγκι, δηλαδή από τα χωριά που ανήκαν στον παλαιό δήμο Θυρίδων κατά την πρώτη διοικητική διαίρεση του κράτους το 1835 (Αγία Κυριακή, Δρυ, Έλια, Εξοχαί, Καραβάς, Κέρια, Κιππούλα, Κολόπυργος – Καλόπυργος, Κούνος, Οχιά ή Νοχιά, Παγγιά, Σμαηλιάνικα, Σταυρί, Τροχάλακας), ήταν καθολική.
Όλες οι οικογένειες της περιοχής μας, από τα χωριά που αναφέραμε και τους μικρότερους οικισμούς γύρω τους, ανάλογα με την αριθμητική δύναμη των μελών της η καθεμία, συμμετείχαν στην Επανάσταση.
Άλλωστε πριν την έναρξη του Αγώνα, οι στρατιωτικές δυνάμεις όλων των Μανιατών, είχαν εκτιμηθεί ότι ανέρχονταν περίπου έως 7.750 άνδρες.
Όταν μάλιστα το επέβαλαν οι ανάγκες, όπως για παράδειγμα στη μάχη του Διρού, τα όπλα σήκωσαν και πολέμησαν και οι ηρωίδες γυναίκες.
Από το Σπ. Τρικούπη, μαθαίνουμε για το ψυχικό σθένος των Μανιατισσών στη μάχη του Διρού : «...Άνδρες εφάνησαν την ημέραν ταύτην και αυταί αι δρεπανηφορούσαι Μανιάτιδες και άξιον μνήμης το εξής ανδραγάθημα μιάς αυτών. Θερίζων ο γέρων Βοζίκης τον επί της παραλίας αγρόν του συνελήφθη αίφνης υπό δύο Αιγυπτίων. Καταγινομένων δε εις δέσμευσίν του επέπεσεν η συνθερίζουσα θυγάτηρ του Πανώρηα, έκοψε διά του δρεπάνου της τον λάρυγγα του ενός και βοηθουμένη υπό του πατρός της εφόνευσε και τον άλλον...».
Στους σκοπούς της παρούσας ομιλίας, δεν είναι η αναλυτική και εξαντλητική παράθεση όλων των ονομάτων των αγωνιστών προγόνων μας, κάτι το οποίο άλλωστε θα απαιτούσε πολύωρη και εξαντλητική ανάπτυξη ονομάτων, οικογενειών και στοιχείων.
Για όσες και όσους επιθυμούν να έχουν μία αναλυτική εικόνα των ονομάτων των αγωνιστών προγόνων τους, προτείνουμε να ανατρέξουν στην εκτενή βιβλιογραφία, με θέμα την προσφορά των Μανιατών το 1821.
Θα μνημονεύουμε όμως, αμέσως παρακάτω, κατ’ αλφαβητική σειρά τους 12 αξιωματικούς του Αγώνα από το Κατωπάγκι (όσους δηλαδή έλαβαν δίπλωμα αξιωματικού κατά την Επανάσταση ή αναγνωρίστηκαν ως οπλαρχηγοί μετά την απελευθέρωση), παρουσιάζοντας τα ανάλογα ιστορικά έγγραφα τους, καθώς και θα αναφέρουμε ενδεικτικά, με τα αντίστοιχα αποδεικτικά τους υπογεγραμμένα από τους Μανιάτες αρχηγούς, 22 υπαξιωματικούς και στρατιώτες, με βάση τα σωζόμενα στοιχεία από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, ως εξής :

Αξιωματικοί – Οπλαρχηγοί :
1)Αναγνώστης Αυγουλέας, από Τροχάλακα, στις 6-8-1824 έλαβε δίπλωμα υποχιλιάρχου. Στις 12-3-1844 ο δημαρχιακός πάρεδρος του δήμου Μέσσης Δρακούλης Μιχαλόπουλος βεβαίωσε ότι εφονεύθη υπέρ πατρίδος. Μετά θάνατον χαρακτηρίστηκε από την αρμόδια εξεταστική επιτροπή ως υπολοχαγός (οπλαρχηγός 6ης τάξεως) με αριθμό μητρώου 01667 (Α.Χ.Ε.Β.Ε.) (βλ. και το από 6-8-1824 διάταγμα προαγωγής του).
2)Δημήτριος Γιαννιτσαράκος, από Έλια, στις 19-2-1825 έλαβε δίπλωμα χιλιάρχου (βλ. το από 19-2-1825 διάταγμα προαγωγής του).
3)Πέτρος Κανακάκης, από Κιππούλα, στις 30-7-1824 έλαβε δίπλωμα πεντηκοντάρχου. Από την έναρξη του Αγώνα το 1821, μέχρι και το 1826, έλαβε μέρος στην πολιορκία της Κορώνης, έπειτα στην πολιορκία της Τριπολιτσάς, όπου παρέμεινε έως την άλωσή της, κατόπιν πολέμησε στην Κάρυστο Ευβοίας, όπως επίσης στις μάχες του Άργους επί Δράμαλη και στις μάχες του Ναυπλίου. Στη συνέχεια πολέμησε στην πολιορκία του φρουρίου της Κορώνης και Μεθώνης και επί Ιμβραήμ Πασά στα Μεσσηνιακά Φρούρια, συμμετείχε δε εξαιρέτως και στη μάχη στο Μανιάκι, όπου (όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στο από 8-12-1841 πιστοποιητικό) μόλις έσωσε τη ζωή του. Τέλος ο αγωνιστής πολέμησε στις μάχες του Αλμυρού και του Πολυαράβου το έτος 1826. Χάριν των υπηρεσιών του ονομάσθηκε το έτος 1837 Υπολοχαγός της Λακωνικής Φάλαγγας (βλ. το από 30-7-1824 διάταγμα προαγωγής του σε πεντηκόνταρχο καθώς και την από 4-12-1841 αίτηση του για λήψη του αργυρού αριστείου ως υπολοχαγού της φάλαγγας).
4)Παναγιώτης Κριαλής ή Ταγαρούλιας, από Κούνο, πολέμησε : Βαλτέτσι, Τρίπολη, Μεσσηνιακά Φρούρια, Μεσολόγγι, Άργος, Αλμυρό, Διρό, Πολυάραβο (βλ. πιστοποιητικά από 6-12-1841 και από 13-12-1843). Αναφέρεται ως πεντηκόνταρχος από το 1824 και χαρακτηρίστηκε από την αρμόδια εξεταστική επιτροπή ως ανθυπολοχαγός (οπλαρχηγός 7ης τάξεως) με αριθμό μητρώου 02788 (Α.Χ.Ε.Β.Ε.).
5)Λάζαρος Κυρίμης – Τζουλάκης, από Παγγιά, πολέμησε ως οπλαρχηγός στην Επανάσταση και διετέλεσε χωρικός δημογέροντας Παγγίων επί Καποδιστρίου. Αναφέρεται από τον Αμβρόσιο Φραντζή ως ένας από τους πρώτους οπλαρχηγούς που εισήλθαν και απελευθέρωσαν την Καλαμάτα το Μάρτιο του 1821. Με την υπ’ αριθμό 94/1830 διαταγή του Κυβερνήτη διορίστηκε μέλος της Πολιτικής Φρουράς β΄ τάξεως, ενώ αργότερα στις 27-5-1836 ονομάσθηκε ανθυπολοχαγός στο 4ο Ελαφρό Τάγμα της Μάνης. Περαιτέρω με το από 1-11-1837 β. διάταγμα προβλέφθηκε ότι επί μεταβάσεώς του στην Φάλαγγα θα ελάμβανε το βαθμό του υπολοχαγού. Απεβίωσε στις 14-6-1839, ως εν ενεργεία ανθυπολοχαγός του πεζικού, αφήνοντας ως εγγύτερους συγγενείς του τα τέκνα του Δικαίο, Πέτρο, Πανάγο, Παρασκευή συζ. Κυριακούλη Πουλογιαννάκου και Χρυσάφω συζ. Νικ. Σάσσαρη (βλ. το από 27-6-1856 πιστοποιητικό του δημάρχου Μέσσης Νικ. Σάσσαρη).
6)Πανάγος Κυρίμης, από Παγγιά, ανθυπολοχαγός Φάλαγγας.
7)Πέτρος Μαριόλης, από Κέρια, πολέμησε ως αξιωματικός : Πολιορκίες Νεοκάστρου, Τριπόλεως, Ναυπλίου, Άργος και Κόρινθο επί Δράμαλη, Μεσσηνιακά φρούρια επί Ιμβραήμ, Αλμυρό, Διρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 3-12-1841). Χάριν των υπηρεσιών του ονομάσθηκε το έτος 1837 Ανθυπολοχαγός της Λακωνικής Φάλαγγας.
8)Δρακούλης Δικαιάκος - Παπαδόγγονας, από Κούνο, πολέμησε ως αξιωματικός και μετά την απελευθέρωση χαρακτηρίστηκε από την αρμόδια εξεταστική επιτροπή ως ανθυπολοχαγός με αριθμό μητρώου 02106 (οπλαρχηγός 7ης τάξεως) (Α.Χ.Ε.Β.Ε.). Χάριν των υπηρεσιών του ονομάσθηκε το έτος 1837 Ανθυπολοχαγός της Λακωνικής Φάλαγγας.
9)Σωτήριος Σουκαράς, από Σταυρί, στις 30-7-1824 έλαβε δίπλωμα πεντηκοντάρχου (βλ. το από 30-7-1824 διάταγμα προαγωγής του σε πεντηκόνταρχο).
10)Λογοθέτης Μιχ. Ταγαρούλιας, από Κούνο, πολέμησε ως αξιωματικός. Χάριν των υπηρεσιών του ονομάσθηκε το έτος 1837 ανθυπολοχαγός επίτιμος της Λακωνικής Φάλαγγας. Με διάταγμα του βασιλιά Όθωνα έλαβε γραμμάτιο προικοδότησης ως ανθυπολοχαγός της Φάλαγγας (βλ. το από 18-12-1843 β. διάταγμα).
11)Μιχαήλ Ταγαρούλιας, από Κούνο, πολέμησε ως αξιωματικός. Χάριν των υπηρεσιών του ονομάσθηκε το έτος 1837 ανθυπολοχαγός πρεσβύτης της Λακωνικής Φάλαγγας.
12)Μιχαήλ Χαραμής - Μπεκάκος, από Δρυ, πολέμησε ως αξιωματικός. Λόγω τραυματισμού στο πεδίο της μάχης, αναγνωρίστηκε το 1837 ως δικαιούχος πολεμικής συντάξεως. Ονομάστηκε επίσης ανθυπολοχαγός της Φάλαγγας το 1848 (βλ. την από 15-6-1839 αίτηση του για λήψη αριστείου).

Υπαξιωματικοί και στρατιώτες :
1)Παναγιώτης Ανδρεάκος, από Έλια, πολέμησε : Τρίπολη, Άργος επί Δράμαλη, Μεσσηνιακά Φρούρια επί Ιμβραήμ, Διρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 14-12-1841).
2)Γιάννος Αντωνινάκος, από Δρυ, πολέμησε επικεφαλής συγγενών του και άλλων ομοχωρίων του : Ναύπλιο, Μονεμβασία, Τρίπολη, Μεσσηνιακά Φρούρια (πιστοποιητικό από 18-6-1865).
3)Δημήτριος Βασιλάκος, από Σταυρί, πολέμησε : Μεσσηνιακά Φρούρια, Τρίπολη, Αλμυρό (πιστοποιητικό από 25-10-1841).
4)Νικόλαος Γιαννάκος Σμαϊλης, από Οχιά, πολέμησε επικεφαλής 10 στρατιωτών : Μεσσηνιακά Φρούρια, Τρίπολη, Άργος, Βέργα, Διρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 20-8-1841).
5)Θεόδωρος Γιαννίτζαρης, από Έλια, πολέμησε : πολιορκία Κορώνης, Τριπόλεως, Αλμυρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 24-7-1841).
6)Βασίλειος Γιαννόπουλος, από Κούνο, πολέμησε : Μεσσηνιακά Φρούρια, Μονεμβασία, Τρίπολη, Άργος (πιστοποιητικό από 6-12-1841).
7)Παναγιώτης Δημαρόγγονας, από Κούνο, επικεφαλής στρατιωτών πολέμησε : Βαλτέτσι, Τρίκορφα, Τρίπολη, Άργος, Ναύπλιο, Μεσσηνιακά Φρούρια - πολιορκία Κορώνης (όπου φονεύθηκαν δύο υπό την οδηγία του συγγενείς του : Παναγιώτης [δυσανάγνωστο επώνυμο] και Δημήτριος Καπέρης), Αλμυρό, Διρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 5-6-1865).
8)Νικόλαος Δικαιάκος, από Κιππούλα, πολέμησε : Βέρβενα, Βαλτέτσι, Τρίκορφα, Τρίπολη, Άργος, Κορώνη επί Ιβραήμ, Νεόκαστρο πολιορκούμενος εντός του κάστρου, Αλμυρό, Διρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 15-11-1841).
9)Δημήτριος Καπαράκος, από Κούνο, πολέμησε : πολιορκία Κορώνης, Νεοκάστρου επί Ιβραήμ, Αλμυρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 24-7-1841).
10)Νικήτας Καραμούζης, από Κούνο, πολέμησε : πολιορκία Κορώνης το 1822, Μανιάκι, Αλμυρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 25-9-1841)
11)Γερακάρης Κατραμπασάς, από Κούνο, πολέμησε επικεφαλής 25 στρατιωτών : Μεσσηνιακά Φρούρια, Καρύταινα, Τρίπολη, Άργος, Αλμυρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 7-12-1841).
12)Βρετός Κούκουρας, από Κούνο, έλαβε το 1844 το αργυρό αριστείο του Αγώνος (ονομαστικός κατάλογος Αριστείων από 29-4-1844)
13)Κωνσταντίνος Κουρεβέσης, από Κούνο, πολέμησε επικεφαλής 20 έως 30 στρατιωτών : Μεσσηνιακά Φρούρια, Τρίπολη, Αλμυρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 25-10-1841).
14)Ζαχαρίας Κυρίμης, από Παγγιά, πολέμησε επικεφαλής στρατιωτών : Κορώνη, Τρίπολη, Άργος, Μεσσηνιακά Φρούρια επί Ιβραήμ, Αλμυρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 16-12-1841).
15)Βασίλειος Λυκουσάς, από Κούνο, πολέμησε επικεφαλής 30 στρατιωτών : Μεσσηνιακά Φρούρια επί Ιμβραήμ, Αλμυρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 6-12-1841).
16)Ιωάννης Μαριόλης, από Δρυ, πολέμησε : Μεσσηνιακά Φρούρια το 1822, Μανιάκι, Αλμυρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό 12-12-1841).
17)Βρεττός Μαριόλης, από Δρυ, πολέμησε : Τρίπολη, Άργος, Μεσσηνιακά Φρούρια, Αλμυρό (πιστοποιητικό από 1-11-1841).
18)Γκίτας Μιχαλόπουλος, από Κιππούλα, πολέμησε : πολιορκία Μεσσηνιακών Φρουρίων, Τρίπολης, Νεόκαστρο επί Ιβραήμ, Αλμυρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 31-10-1841).
19)Γρηγόριος Νικολάου Δικαιόπουλος, από Κούνο, πολέμησε : Μεσσηνιακά Φρούρια το 1822, Μανιάκι, Αλμυρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 15-12-1841).
20)Ιωάννης Ξαρχάκος, από Κούνο, πολέμησε ως υπαξιωματικός : Μεσσηνιακά Φρούρια το 1822, Μανιάκι, Αλμυρό, Πολυάραβο (πιστοποιητικό από 12-12-1841).
21)Σερεμέτης Πετράκος, από Παγγιά, πολέμησε επικεφαλής της οικογένειας του : Τρίπολη, Μονεμβασία, Άργος, Αλμυρό, Διρό (πιστοποιητικό από 9-12-1841).
22)Ηλίας Ταγαρούλιας, από Κούνο, πολέμησε επικεφαλής 30 στρατιωτών : Μονεμβασία, Τρίπολη, Άργος, Πολυάραβο, Αλμυρό (πιστοποιητικό από 10-11-1841).

Επίσης οι :

Πανάγος Δικαιάκος, Ζαχαρίνης Δικαιάκος, Δικαίος Παναγάκος, Γεωργάκης Πετράκος, Παύλος Πετράκος, Πέτρος Δικαιάκος, Δικαίος Γεωργάκος, Σερεμέτης Γεωργάκος, Γιάννης Ψυρογιαννάκος, Νικόλας Ψυρογιαννάκος, Μιχάλης Ψυρογιαννάκος, Θοδωρής Ψυρογιαννάκος, από Παγγιά (δώδεκα αγωνιστές), καθώς και οι :
Λαμπρινός Τζιτζίρης, Δημήτρης Ψυχάκος, Γεωργάκης Ψυχάκος, Νικόλας Ψυχάκος (τέσσερις αγωνιστές), από Αγία Κυριακή, περιλαμβάνονται σε αδημοσίευτο έως σήμερα ονομαστικό κατάλογο στρατιωτών, από τις 20-5-1825, του στρατηγού Νικολάου Βοϊδή - Μαυρομιχάλη, στο στρατόπεδο του Μεσσηνιακού Κόλπου για την αντιμετώπιση του Ιμβραήμ, μαζί με άλλους αναγραφόμενους στρατιώτες, σύνολο 32 στον αριθμό (βλ. ονομαστικό κατάλογο από 20-5-1825).
Ας είναι αιώνια η μνήμη όλων τους και φωτεινό παράδειγμα ενότητας, αγώνα και ομοψυχίας για όλους εμάς και για τις επόμενες γενιές !
Σας ευχαριστώ !!

ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ

Τα νέα αρχαιολογικά δεδομένα στην περιοχή της Λάς (Αποκλειστικό)

Αρχαιολογικές έρευνες και εργασίες στο πλαίσιο του έργου «βελτίωση της οδού Γύθειο-Αρεόπολη-Γερολιμένας κατά τμήματα»


Από την
ΜΑΡΙΑ ΤΣΟΥΛΗ δ.Φ.
Προϊστάμενη Τμήματος ΠΚΑΧΜΑΕΜ της ΕΦΑΛΑΚ
Απόσπασμα από την δημοσίευση στο «Περιοδικόν σύγγραμμα της Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών (Τόμος εικοστός δεύτερος σελίδα 551 έως 558)

.....Ας περάσουμε τώρα στις αρχαιότητες στην νοτιοδυτική κλιτύ του λόφου Καλάμια, παρά τον κεντρικό άξονα πρόσβασής από την ανατολική στην δυτική ακτή τής Μάνης, στο σημείο όπου η Ε.Ο. Γυθείου-Αρεόπολης διασταυρώνεται με δευτερεύουσα οδό πρός το επίνειο του αρχαίου οικισμού τής Λάς, παρά τον σύγχρονο οικισμό Βαθύ(εικ 10).Τα επιφανή ταφικά μνημεία που εντοπίστηκαν εδώ είχαν ιδρυθεί στο επίπεδο τής οδού αυτής, η οποία ακολουθεί την πορεία των φυσικών περασμάτων που πρέπει να χρησιμοποιούνταν και κατά την αρχαιότητα.
Η έως σήμερα ανασκαφική διερεύνηση του λόφου, στην ευρύτερη περιοχή του οποίου έχουν κατά τον προηγούμενο αιώνα έλθει στο φως αρχαιότητες των πρώιμων κλασικών και ρωμαϊκών χρόνων, κατέδειξε ότι αυτός χρησιμοποιήθηκε για την ίδρυση τάφων, μνημειακής η ευτελέστερης κατασκευής, κατά τούς προϊστορικούς χρόνους, την 1η προχριστιανική χιλιετία και τούς ρωμαϊκούς χρόνους. Οι εργασίες στη Χ.Θ. 1+993 έφεραν στο φως ένα ταφικό μνημειακό σύνολο (εικ 11,12)

αποτελούμενο από έναν τοίχο (Τχ2) αναλημματικού-μνημειακού χαρακτήρα και το καθ’ αυτό ταφικό μνημείο αμέσως χαμηλότερα. Ο ισχυρός αναλημματικός τοίχος (Τχ2) είχε μήκος 3,92 μ. Β/ΒΑ-Ν/ΝΔ διεύθυνσης και αποτελείτο από μονή σειρά μεγάλων εργασμένων ασβεστόλιθων σχηματίζει μέτωπο μόνο προς τα δυτικά, προς τον δρόμο Γύθειο-Αρεόπολη και την διασταύρωση για Βαθύ. Ο τοίχος Τχ2 προστάτευε και αναδείκνυε μικρό, αψιδωτής/πεταλόσχημης κάτοψης ταφικό μνημείο, διαστάσεων 1,45Χ1,80 μ., ογκόλιθο, κτιστό από μέσα με μικρούς, αδρά εργασμένους λίθους, για την τοποθέτηση του οποίου είχε κοπεί η πλαγιά του λόφου. 

Το ταφικο μνημείο καλυμενο κατα το αρχικό σταδιο της διερευνησης

Η κορυφή τής αψίδας βρίσκεται προς ανατολάς, προς το εσωτερικό τού λόφου, ενώ προς δυσμάς σχηματίζεται το μέτωπο τής κατασκευής (Τχ1), ορατό από όποιον κινείται στο δρόμο και την διασταύρωση προς το Βαθύ. Η απόσταση από την κορυφή της αψίδας έως το μέτωπο (Α-Δ) είναι 1,45 μ., ενώ το μήκος του μετώπου (Β-Ν) 1,8 μ. Ο Τχ1 σχηματίζει επιμελημένο άνοιγμα-είσοδο με εκατέρωθεν παραστάδες, εκ των οποίων η βόρεια είναι στενότερη, αποτελούμενη από μεγάλο κατακόρυφο ασβεστόλιθο (πλάτους 0,3μ. περίπου), ενώ νότια είναι πλατύτερη (1 μ. περίπου), αποτελούμενη από δύο στρώσεις λίθων. Το άνοιγμα πλάτους 0,5 μ., φέρει κατώφλι από πλακοειδή ασβεστόλιθο, ενώ ήταν σφραγισμένο από δύο στρώσεις πλακοειδών λίθων σε βάθος τεσσάρων σειρών. Η επιμελημένη αυτή διάταξη σφράγιζε το στόμιο του ταφικού πίθου (Α1) σε οριζόντια θέση και Δ/ΝΔ-Α/ΒΑ κατεύθυνση, με το μέτωπο προς Δ/ΝΔ (προς την διασταύρωση). Το αγγείο είχε τοποθετηθεί εντός καθαρού φερτού ερυθρωπού/καστανέρυθρου χώματος, πάχους 0,005 μ. κάτω από το αγγείο και έως 0,2 μ. πάνω από αυτό. Ο ώμος του στηριζόταν από πέντε μικρούς λίθους σε τοξωτή διάταξη, με κορυφή προς Δ και το στόμιο από ομόκεντρο τόξο τεσσάρων μέσων λίθων, με κορυφή την πλάκα του κατωφλιού. 

Το ταφικό αγγείο ήταν τοποθετημένο έκκεντρα, στο Β πέρας του καθ’ εαυτό ταφικού μνημείου, και το ήμισυ σχεδόν της γάστρας που δεν καλυπτόταν από τούς λίθους του. Περιείχε καθαρό, καστανό, ποώδες χώμα και ελάχιστη κεραμική, περιλαμβανομένου θραύσματος έξω νεύοντος χείλους χειροποίητου μελανού στιλβωτού αγγείου. Ελάχιστα οστάρια πλησίον του πυθμένα ανήκουν πιθανότατα στον παιδικό η βρεφικό ενταφιασμό που περιείχε. Το νότιο και μεγαλύτερο τμήμα του ταφικού μνημείου αποτελείτο από επάλληλες στρώσεις λίθων, οι οποίες σχηματίζουν με εκφορικό τρόπο την κάλυψη νότια και δυτικά του ταφικού αγγείου, με τέτοιο τρόπο ώστε το τελικό αποτέλεσμα να είναι θολοειδές και τυμβοειδές. Οι λίθοι του τύμβου παρέμεναν ακάλυπτοι από χώμα. Η χρονολόγηση του μνημειακού αυτού ταφικού συνόλου μπορεί να διατυπωθεί με επιφύλαξη. Τα όστρακα μελανών στιλβωτών χειροποίητων αγγείων στη επίχωση πέριξ αυτού, το σχήμα του ταφικού αγγείου (εικ 13) 

και τα μορφολογικά στοιχεία του ταφικού κτίσματος παραπέμπουν είτε στην ύστερη Μεσοελλαδική Περίοδο είτε στη μετάβαση της 2ης προς την 1η χιλιετία π.χ.

Στην ΧΘ 1+959 ανεσκαφή Πι-σχημο ταφικό μνημείο των ώριμων κλασικών χρόνων (εικ 14,15),

εξωτερικών διαστάσεων 3,38μ. (Β-Ν)χ2,85 μ. (Α-Δ), με μέτωπο προς την αρχαία οδό(προς τα δυτικά). Κατά την ανασκαφική έρευνα διαπιστώθηκε ότι το μνημείο είχε συληθεί, ήδη από την αρχαιότητα, ενώ υπάρχουν στοιχεία για μεταγενέστερες επεμβάσεις και για την επαναχρησή του. Σώζονται δύο στρώσεις πωρολιθικών (από κογχυλιατη) λιθοπλίνθων, εκ των οποίων η κατώτερη αποτελείται από μεγαλύτερων διαστάσεων τεμάχια λίθου, μήκους έως 1,95 μ., και εξέχει ελαφρά από την ανώτερη. 

Το Π-σχημο ταφικό μνημείο καλυμένο

Οι δύο σωζόμενοι λιθοπλίνθοι της ανώτερης στρώσης συνδέονται με μολύβδινο σύνδεσμο σχήματος Ζ. Εντορμία συνδέσμου διακρίνεται και στην άλλη πλευρά του ιδίου λιθοπλίνθου, ενώ τεμάχια μολύβδινων συνδέσμων συλλέχθηκαν από το εσωτερικό του μνημείου (Μ2). 

Να σημειωθεί ότι στον περιβάλλοντα χώρο του μνημείου, χρησιμοποιημένες ε δεύτερη χρήση σε υστερότερες ταφές (λακκκοειδείς και καλυβίτες τάφοι του 2ου -4ου αι.μ.χ.), εχουν εντοπισθεί λεπτές και καλά δουλεμένες πλάκες ασβεστόλιθου καλής ποιότητας, που πιθανολογείται ότι προέρχονται από την ανοδομή του συγκεκριμένου ταφικού κτίσματος. 

Οι τάφοι του μνημείου ήταν τοποθετημένοι σε διεύθυνση Α-Δ. Ο βόρειος (και αρχικώς εντοπισθείς) τάφος είναι μονοκόμματη, ορθογώνια παραλληλεπίπεδη ταφική θήκη από κοχλυάτη λίθο, διαστάσεων 2,23Χ0,80 μ. (εικ 16α,16β). 

Ο τάφος βρέθηκε μερικώς αναμοχλευμένος και συλημένος, ενώ κατά χώραν σώθηκαν μόνο οι δύο ανατολικές καλυπτήριες λιθοπλίνθοι. Επί της ανατολικότερης εξ αυτών υπήρχε περιορισμένη ανακομιδή οστων, μαζί με ληκυθίσκη (Α1) (εικ.19). 

Οι υπόλοιπες λιθοπλίνθοι είναι πιθανόν να αφαιρέθηκαν από τούς τυμβωρύχους, από τούς οποίους διέφυγε ένα μικρός (δ.0,01μ) αργυρός οβολός Σικυώνας με παράσταση περιστεριού σε προσγείωση στον εμπροσθότυπο και περιστεριού εν πτήση στον οπισθότυπο (εικ. 19). Η χρονολόγηση κοπής του νομίσματος τοποθετείται στα 360-340/330 π.χ., προσδιορίζοντας και την περίοδο χρήσης του ταφικού κτίσματος. Στον πυθμένα της ταφικής θήκης είχε διαφύγει της σύλησης πρωτογενής εκτάδην ενταφιασμός ενηλίκου με το κρανίο προς ανατολάς, κτερισμένος με τροχήλατο λύχνο (Κ2α, χρονολογούμενο στο β΄ μισό 4ου -α μισό 3ου αι. π.χ.) και σιδερένια στλεγγίδα (Μ40 (εικ 17). Στα πόδια και το άνω τμήμα της πρωτογενούς ταφής υπήρχαν οστά ανακομιδών. Η τάφρος της σύλησης διαπιστώθηκε αμέσως δυτικά της βόρειας ταφικής θήκης και στο ανατολικό τεταρτημόριο του ταφικού μνημείου. Από εδώ προέρχεται σιδηρός οβελός (Μ3) και σιδηρός αετός (Μ1) με ανεπτυγμένα φτερά, που κρατά στα νύχια του κεραυνό, επίθημα ξύλινου η δερμάτινου αντικειμένου (εικ 18). Περαιτέρω διερεύνηση του νοτίου τμήματος του τάφου απέδωσε δεύτερη ορθογώνια παραλληλεπίπεδη ταφική θήκη από κογχλυάτη λίθο (Τάφος 2). Επίσης μονοκόμματη, που όμως ήταν σκοπίμως και πλήρως καταθραυσμένη (εικ 14,15).Ολόκληρο διατηρούταν μόνο το δάπεδο του τάφου εξωτερικών διαστάσεων 2,20 (σωζόμενο μήκος) Χ 0,82 μ) και τμηματικά κυρίως τα κατακόρυφα τοιχώματα στο βόρειο ήμισυ της ταφικής θήκης. Στο εσωτερικό τής ταφικής θήκης εντοπίσθηκαν αρκετά ανθρώπινα οστά, δυστυχώς τόσο αναμοχλευμένα που δεν ήταν δυνατόν να διαπιστωθεί κατά πόσον ανήκαν σε έναν μόνο η περισσότερα άτομα. Εντός τής ταφικής θήκης εντοπίσθηκαν επίσης ένα απότμημα ανάγλυφου με παράσταση ανθρώπινης μορφής σε φυσικό μέγεθος, φιλοτεχνημένο από εισηγμένο λευκό μάρμαρο, που θα είχε ιδρυθεί επί της ταφικής κατασκευής, και λίγα όστρακα άβαφών και μελαμβαφών αγγείων. Η διερεύνηση της θεμελίωσης του ταφικού κτίσματος οδήγησε στην αποκάλυψη τοιχίων θεμελίωσης στην βόρεια και την νότια πλευρά του, κατασκευασμένων από αργούς λίθους μεσαίων διαστάσεων, δομημένων εν ξηρώ. Για την θεμελίωση του κτίσματος ανοίχτηκε όρυγμα επί του φυσικού κροκαλοπαγούς εδάφους τής περιοχής, ενώ τα δύο τοιχία θεμελίωσης είχαν διαμορφωμένο μέτωπο μόνο εσωτερικά. Στην ανατολική πλευρά το κτίσμα ήταν κατ’ ουσίαν θεμελιωμένο επί του φυσικού, εξομαλυσμένου εδάφους. Ηπαρουσία θεμελίωσης στην δυτική πλευρά του μνημείου δεν ήταν δυνατόν να διαπιστωθεί, λόγω των έντονων αναμοχλεύσεων και τής παραβίασης του κτίσματος από τούς τυμβωρύχους από αυτήν ακριβώς την πλευρά. Στην δυτική πλευρά του κτίσματος διαπιστώθηκε μεταγενέστερη -της περιόδου της σύλησης- προσπάθεια επιδιόρθωσης, με κατασκευή πρόχειρης λιθοδομής από ξερολιθιά. Στον χώρο τής εξωτερικής νοτιοανατολικής γωνίας του μνημείου εντοπίσθηκε απότμημα από το κάτω τμήμα περίοπτου γλυπτού, φιλοτεχνημένου από εισηγμένο λευκό μάρμαρο, που πρέπει να είχε ιδρυθεί επί της ταφικής κατασκευής. Από την επίχωση του μνημείου συλλέχθηκαν επίσης ένα τμήμα πήλινου επιθήματος αγγείου, με ανάγλυφη απόδοση προσώπου ανδρικής μορφής με κλασικίζοντα χαρακτηριστικά (Κ1) (εικ 20.21,22), και θραύσματα δύο μεγάλων μελαμβαφών καλυκωτών κανθάρων με πώμα με οδοντωτό περιχείλωμα (ΣΓ 1376, ΣΓ 1381), 0 ένας με έκτυπα ωοειδή μοτίβα, του 4ου αιώνα π.χ., ο έτερος πιθανόν λίγο υστερότερος. 

Τα δύο αγγεία σχετικά ρηχό και πεπιεσμένο σώμα, όπως τα πρωιμότερα αττικά πήλινα παραδείγματα υψίποδων κανθάρων του β΄ μισού του 4ου αιώνα π.χ., εξαρτώμενα βέβαια από ανάλογα παραδείγματα της μεταλλοτεχνίας. Τα αγγεία αυτά συνιστούν δύο από τα πρωιμότερα τεκμήρια μιας ταφικής πρακτικής που προσιδιάζει στην Λακωνία, κυρίως από τον 3ο αιώνα π.χ. και καθ’ όλη την διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων.

Το Πι-σχημο ταφικό μνημείο στο Βαθύ ακολουθεί ένα σχήμα ταφικού κτίσματος που πρωτοεισάγεται στην Αθήνα και στις αθηναϊκές κληρουχίες κατά των 5ο αιώνα π.χ., κατά τον 4ο αιώνα δε και ιδίως κατά τούς πρώιμους και μέσους ελληνιστικούς χρόνους υιοθετείται σε αρκετές περιοχές του ελλαδικού χώρου, όπως στην Ηλειακή Μάκιστο, στη Χαλκίδα, την Ερέτρια και την Αμάρυνθο στην Εύβοια, στην Αμβρακία και στα Ιωάννινα στη δυτική ηπειρωτική χώρα, για να αναφέρουμε ορισμένα μόνο από τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα. Το συγκεκριμένο εύρημα αποτελεί σημαντικό στοιχείο για την ιστορία και την τοπογραφία τής αρχαίας πόλης Λάς, 

αλλά και ένα από τα ελάχιστα μνημειώδη ταφικά κτίσματα του 4ου προχριστιανικού αιώνα που έχει στην ευρύτερη περιοχή και στην ίδια την πόλη του Γυθείου. Η περίοπτη θέση ίδρυσης του ταφικού μνημείου, παρά τον κεντρικό άξονα πρόσβασης από την ανατολική στην δυτική ακτή της Μανης, οι διαστάσεις του και η μνημειακή κατασκευή του, το μαρμάρινο περίοπτο γλυπτό αλλά και το μαρμάρινο ανάγλυφο με παράσταση ανθρώπινης μορφής σε φυσικό μέγεθος, που είχαν ιδρυθεί επι τής ταφικής κατασκευής, οι δύο λίθινες ταφικές θήκες, τα αξιόλογα ευρήματα που εντοπισθήκαν στο εσωτερικό αλλά και το εξωτερικό του, τα οποία βέβαια αντιπροσωπεύουν όσα από τα αρχικά κτερίσματα διέφυγαν της σύλησης, το καθιστούν εξέχον μεταξύ των ταφικών μνημείων τής περιοχής και οδηγούν στην υπόθεση ότι ιδρύθηκε για να στεγάσει τον τελευταίο τόπο κατοικίας προσώπων της ανώτερης κοινωνικλα και οικονομικά τάξης. Τολμούμε μάλιστα να διατυπώσουμε την υπόθεση ότι η ύπαρξη αντικειμένων με ιδιότυπα εικονογραφικά συμφραζόμενα, όπως το σίδηρό επίθημα ξύλινου ή δερμάτινου αντικειμένου σε μορφή αετού με ανεπτυγμένα φτερά, που κρατά στα νύχια κεραυνό, υποδηλώνει ότι οι κάτοχοι του ταφικού μνημείου συνδέονταν άμεσα με την κορυφή τής στρατιωτικής και πολιτικής ιεραρχίας.

Για το μνημειώδες αυτό ταφικό κτίσμα και έπειτα από εισήγηση τής Εφορείας Αρχαιοτήτων Λακωνίας και γνωμοδότηση του Τοπικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου Μνημείων Πελοποννήσου αποφασίστηκε η απόσπαση του μνημείου, λίθο προς λίθο, η διαμόρφωση κατάλληλου χώρου επί τού προς κατάργηση τμήματος της επαρχιακής οδού και επανατοποθέτηση και ανασύνθεση του μνημείου, ώστε αυτό να είναι ορατό και επισκέψιμο σε θέση εγγύτατα σε αυτήν στην οποία είχα ιδρυθεί κατά την αρχαιότητα. Επι πλέον προβλέπεται η τεκμηρίωση, με εποπτικό υλικό σε ενημερωτικές πινακίδες, τόσο του συγκεκριμένου μνημείου όσο και του συνόλου των αρχαιοτήτων που έχουν έρθει στο φως στο πλαίσιο του έργου πέριξ τού λόφου του Πασσαβα, και τού κόμβου προς το Βαθύ. Υπάρχει επίσης σχεδιασμός και διαμόρφωση χώρου στάσης και θέασης επισκεπτών, όπως και μικρής υπαίθριας έκθεσης των αρχαίων αρχιτεκτονικών μελών που ήρθαν στο φως στη ΧΘ 7+700. Μετά την ένταξη του έργου στην Νέα Προγραμματική Περίοδο, τον Δεκέμβριο του 2016, το έργο ανάδειξης του ταφικού κτίσματος βρίσκεται στη φάση υλοποίησης.

Εκεί στο νότο….υπάρχει κάποιο μυστικό. (φωτογραφίες)

Η παλιά πόλη Λάας ήταν κτισμένη και περιτειχισμένη, ενώ μπροστά από τα τείχη υπήρχε άγαλμα του Ηρακλή και τρόπαιο από τα λάφυρα των Μακεδόνων. Όταν ο Φίλιππος ο Ε΄ εισέβαλε στην Λακωνική το 220-217π.χ ένα τμήμα του στρατού των Μακεδόνων, αποσπάστηκε και λεηλατούσε τα παράλια μέχρι που κατατροπώθηκαν από τους Λάους.
Πηγή 
Οι κάτοικοι της πολέμησαν τον στρατό του Φιλίππου Ε΄ της Μακεδονίας που λεηλατούσε τίς ακτές τής Λακωνίας την εποχή της εισβολής των Μακεδόνων στην Λακωνία………Μπροστά στα τείχη της πόλης υπήρχε άγαλμα του Ηρακλή και ένα τρόπαιο που ανηγέρθη την εποχή που οι Μακεδόνες του Φιλίππου Ε΄ επιτέθηκαν στην Λακωνία.
Πηγή 

Ναι υπάρχει μυστικό, οι τίτλοι των σχετικών τραγουδιών ανταποκρίνονται στην αλήθεια σε μεγάλο βαθμό.
Υπάρχουν αποχρώσες ενδείξεις, ότι σε συγκεκριμένη περιοχή υπάρχει κάποιο μυστικό. 

Ακόμη καλύτερη υπάρχει μια κρυμμένη αλήθεια, την οποία ενισχύει το κοινό μυστικό.
Πράγματι όλοι μιλούν με σιγουριά για την αλήθεια που καλύπτεται, μέχρι να φτάσει ο κατάλληλος χρόνος, αλλά και οι κατάλληλες συνθήκες για να αποκαλυφθεί το μυστικό.
Μέχρι τότε που θα υπάρξουν τα δεδομένα, αναγκαστικά χαρακτηρίζουμε την όλη κατάσταση σαν ανεπιβεβαίωτες φήμες.
Αφήνουμε όμως την φαντασία μας να καλπάζει βλέποντας φωτογραφίες περιμετρικά….

Νάρθηκας: Το φυτό που χρησιμοποίησε ο Προμηθέας, για να κλέψει την φωτιά από τους Θεούς

Νάρθηκας, το φυτό που χρησιμοποίησε ο Προμηθέας, για να κλέψει την φωτιά από το εργαστήρι του Ήφαιστου στη Λήμνο, και να την χαρίσει στους ανθρώπους.
Στις αρχές της άνοιξης ένα εντυπωσιακό φυτό κάνει αισθητή την παρουσία του σ’ όλη την Ελλάδα: είναι ο Νάρθηκας (ferula communis), που μοιάζει πολύ με το μάραθο, αλλά είναι δηλητηριώδης.
Μολονότι τοξικό, το φυτό έχει ιδιότητες που το καθιστούν εξαιρετικά χρήσιμο και ίσως γι αυτό είχε σημαντική θέση στην αρχαία Ελληνική μυθολογία αλλά και στη λατρεία.
Ο Νάρθηκας είναι πολυετής μεγάλος θάμνος που το ύψος του κυμαίνεται από ένα έως τέσσερα μέτρα, εύρωστος με μεγάλη ταξιανθία πολυδιακλαδισμένη.
Έχει χονδρό, κυλινδρικό βλαστό, με λεπτές ραβδώσεις, εσωτερικά κούφιο, φύλλα πολύ μεγάλα.

Ανήκει στην ίδια δηλαδή οικογένεια με το Σέλινο, το Γλυκάνισο, το Μαϊντανό και τον Άνηθο με τον οποίο μοιάζουν πολύ.
Το συναντούμε με τις κοινές ονομασίες, Άρτηκας, Νάρθηκας, Κουφόξυλο, Καλάγκαθας, Ανάθρηκα (Κύπρο), Βανούνες κ.ά.

Φωτ.sikionia.gr/

Το εσωτερικό του βλαστού του νάρθηκα είναι πλούσιο σε εντεριώνη η οποία έχει την ιδιότητα να καίγεται αργά. Για αυτό τον λόγο ο Προμηθέας όπως ο Προμηθέας έκλεψε την φωτιά από τους θεούς και την παρέδωσε στους ανθρώπους μέσα σε έναν αποξηραμένο βλαστό νάρθηκα

Ο Δίας ως γνωστό, δεν άφησε ατιμώρητο τον Προμηθέα, για το Θεικό δώρο που πρόσφερε στους ανθρώπους. Τον αλυσόδεσε στον Καύκασο κι ένας αετός του έτρωγε κάθε μέρα το συκώτι, που ξαναγινόταν τη νύχτα, αφού ο Προμηθέας ανήκε στους Τιτάνες και ήταν αθάνατος.
Όταν ο Προμηθέας ελευθερώθηκε από τον Ηρακλή, διάλεξε ένα άλλο δημοφιλές φυτό της Ελληνικής χλωρίδας, τη λυγαριά, και με τα κλαριά της, που είναι πολύ ανθεκτικά, έπλεξε ένα στεφάνι για να θυμάται τα δεσμά του.
Ο νάρθηκας είχε συνδεθεί από τους αρχαίους Έλληνες και με τις Διονυσιακές λατρευτικές τελετές. 

Οι «θύρσοι» ήταν ένα είδος μπαστουνιού από νάρθηκα ο οποίος συχνά απεικονίζεται δεμένος με κορδέλα ή πλεγμένος με κισσό, ενώ στην κορυφή του είχε σφηνωμένο ένα κουκουνάρι. 

Τους θύρσους βαστούσαν στις τελετές οι συνοδοί του Διονύσου και κυρίως οι Μαινάδες.
Στην Ελληνική μυθολογία οι Μαινάδες ήταν νύμφες που παρουσιάζονται ως ακόλουθοι του θεού Διονύσου. Αναφέρονται κυρίως ως τροφοί του Διονύσου και ταυτίζονται με τις Βάκχες.
Φορούσαν νεβρίδες (ελαφρά φορέματα από δέρμα νεβρού, δηλαδή ελαφιού), ή δέρμα πάνθηρα, φόραγαν στεφάνι από κισσό, σμίλακα (βότανο) και κρατούσαν τον θυρσό.
Το κυριότερο χαρακτηριστικό των Μαινάδων ήταν η εκστατική μανία, δηλαδή η πέραν της λογικής υπερκινητική και βίαιη συμπεριφορά. Οι βόστρυχοι των µαλλιών, ο χορός, η ζώνη, τα πέπλα, ο θύρσος, η παράλογη αίσθηση δύναµης είναι χαρακτηριστικά γνωρίσµατα των βακχών και της οργιαστικής λατρείας.
Στις Βάκχες, την τραγωδία του Ευριπίδη, Μαινάδα χρησιμοπιεί τον θυρσό, για να αναβλύζει κρασί μέσα από τη γη κατά τα εκστατικά τους όργια:
«Μια τους χτυπά ένα βράχο με το θύρσο και δροσερό νερό αναβρύζει· μια άλλη αγγίζει με το θύρσο της το χώμα κι ο θεός εκεί κρασιού μια βρύση ανοίγει…» Βάκχαι 704-7.
Το μαλακό εσωτερικό του και η ευλυγισία του ξερού βλαστού ενός νάρθηκα αξιοποιήθηκε από τους αρχαίους Ελληνες και με έναν άλλο τρόπο.
Το άνοιγαν κατά μήκος και το τοποθετούσαν για να περιβάλλουν και να ακινητοποιήσουν κάποιο ανθρώπινο μέλος που είχε υποστεί κάταγμα. Για το λόγο αυτό σήμερα, κάθε προστατευτικό που ακινητοποιεί ένα μέλος, εκτός από το γύψο, ονομάζεται συνήθως «νάρθηκας».
Ο Λουκιανός αναφέρει πως τον νάρθηκα τον χρησιμοποιούσαν επίσης ως μικρών διαστάσεων θήκη για τη φύλαξη μύρων και φαρμάκων. Σε μια τέτοια θήκη ο Μέγας Αλέξανδρος είχε μαζί του τα Ομηρικά κείμενα, όπως αναφέρουν ο Στράβων και ο Πλούταρχος.
Νάρθηκας ονομάζεται και ο πρόναος στους ορθόδοξους ναούς, ίσως από το σχήμα του που μπορεί να μοιάζει με την ξύλινη θήκη για μύρα και φάρμακα, ή ίσως λόγω συχέτισης με τις Διονυσιακές τελετές.
Τον Νάρθηκα τον χρησιμοποιούσαν επίσης παλαιότερα οι ναυτικοί με τον ίδιο τρόπο που τον χρησιμοποίησε και ο Προμηθέας. Τον άναβαν σε μια άκρη του με αποτέλεσμα το εσωτερικό του να καίγεται πάρα πολύ αργά, σαν την καύτρα του τσιγάρου. Ετσι διατηρούσαν τη φωτιά στα ταξίδια τους.

Πηγή: Μυθαγωγία
limnosreport.gr/

Ο μύλος του Λεβάκου ή Λεβιάνικος μύλος

Στον αμαξιτό δρόμο που ενώνει το Γύθειο με την Αρεόπολη, και λίγο πριν αφήσουμε πίσω μας την κάτω Μάνη σύμφωνα με την σύγχρονη ονοματοθεσία, συναντάμε ένα πολιτιστικό κατάλοιπο μεγάλης σημασίας σύμφωνα με την άποψή μου.
Συγκεκριμένα στον οικισμό Λεβιάνικα και από την αριστερή πλευρά του δρόμου, κατατρώγετέ από τον πανδαμάτωρα χρόνο ένας νερόμυλος, ίσως ο μοναδικός στην περιοχή.

Είναι ο μύλος του Λεβάκου ή ο Λεβιάνικος μύλος.
Ο μύλος έχει κτιστεί στην αριστερή όχθη του ποταμού Σκύρα, και τροφοδοτείτο με νερό από τον παραπόταμο του ποταμού, που ξεκινά από τις παρυφές του λόφου της Καρυούπολης (πάντα μιλάμε για την Παλιά Καρυούπολη), και διασχίζοντας την Όρειαχα συναντά την κύρια ροή του ποταμού στην περιοχή του Λεβάκου.

Θυμάμαι παιδί την δεκαετία εξήντα εβδομήντα μεταφέραμε το στάρι μας εκεί για να το αλέσουμε στο μύλο.

Πριν από πενήντα χρόνια στην περιοχή έσπερναν σιτάρι θέριζαν, αλώνιζαν, και εξασφάλιζαν το αλεύρι τής χρονιάς, με το οποίο έφτιαχναν καταπληκτικό ψωμί σε ξυλόφουρνους και ευωδίαζε ο τόπος. Φορτώναμε λοιπόν στο γαϊδουράκι την σοδειά του σταριού, με δόσεις και κατηφορίζαμε στον μύλο. Θυμάμαι αχνά κάποια πράγματα που θα προσπαθήσω να περιγράψω.

Από μια πέτρινη χτιστή κατασκευή στην οποία οδηγείτο το νερό έπεφτε στην ξύλινη φτερωτή, από ένα σχετικό ύψος και με την δύναμη της πτώσης γύριζε η φτερωτή.

Αν και δεν θυμάμαι θεωρώ πώς θα υπήρχε πριν από αυτή την κατασκευή και κάποια δεξαμενή νερού. Στην συνέχει η κίνηση μεταδιδόταν μέσα στο δωμάτιο του μύλου με ένα σύστημα νομίζω κυρίως ξύλινο.

Αυτή η κατασκευή λοιπόν έδινε περιστροφική κίνηση στο επάνω λιθάρι, το οποίο εφαπτόταν με το κάτω που ήταν σταθερό.

Τα λιθάρια ή μυλόπετρες ήταν δύο κατεργασμένες πέτρες σε σχήμα δίσκου με μεγάλο βάρος, τοποθετημένες η μια πάνω στην άλλη, θα μπορούσα για να σας γλυκάνω να πω, πώς ήταν παρόμοια με γεμιστά μπισκότα, αλλά σε τεράστιο μέγεθος, με διάμετρο περίπου ένα μέτρο.

Παρόμοια με τα λιθάρια του ελαιοτριβείου, αλλά σε μικρότερο μέγεθος.

Στο κέντρο του επάνω κινούμενου λιθαριού υπήρχε μια υποδοχή στην οποία έριχναν το στάρι.

Η περιστροφική κίνηση απορροφούσε τούς κόκκους του σταριού στις εφαπτόμενες επιφάνειες, και τούς συνέθλιβε μετατρέποντας το στάρι σε αλεύρι. 

Το αλεύρι ωθούσε η φυγόκεντρος προς την περιφέρει του λιθαριού όπου και γινόταν η συλλογή.

Υπήρχε και κάποιος μοχλός που απενεργοποιούσε την περιστροφή του λιθαριού (κάτι σαν τον συμπλέκτη στα αυτοκίνητα).

Θεωρώ πώς θα υπήρχε και κάποιος τρόπος διαχωρισμού του αλευριού από τούς Φλιούς (πίτουρα), αλλά δεν θυμάμαι κάτι συγκεκριμένο.

Προσπάθησα με όλα τα προηγούμενα να περιγράψω την λειτουργία του νερόμυλου, έχοντας την ελπίδα να μοιραστώ μαζί σας την σχετική γνώση μου, σχετικά με το λειτουργικό κομμάτι.

Το σίγουρο είναι ότι ο Λεβιάνικος μύλος υπάρχει, και σίγουρο είναι επίσης ότι είναι παροπλισμένος και ερειπωμένος, γεγονός που καταδεικνύεται στις φωτογραφίες που δημοσιεύω.

Πέρα από την ανάγκη να μοιραστώ αυτή την εμπειρία, το ουσιαστικότερο είναι να ευαισθητοποιηθούν κάποιοι πολίτες, η και φορείς, ούτως ώστε να σχεδιαστεί και να υλοποιηθεί η αναπαλαίωση τού πολιτιστικού μνημείου.

Το πλεονέκτημα του είναι ότι είναι δίπλα στον δρόμο και η πρόσβασή σε αυτό είναι εύκολη.

Είναι μοναδικό στην γύρω περιοχή, και αποτελεί σπάνιο είδος πολιτιστικού μνημείου για την Μάνη.

………. Οι Μανιάτες κάπως πρέπει να φοβηθούν …….

Αναδημοσίευση της πρώτης επιστολής προς την Πύλη από το εξαίρετο βιβλίο «η οργή του Σουλτάνου» των Η. Κολοβού και Σ. Ιλιτζάκ.

Να ευχαριστήσω θερμά τον κ. Ιλιτζάκ για την άδεια αναδημοσίευσης της επιστολής αυτής καθώς και την αποστολή της πρωτότυπης επιστολής.

Portrait of Hurşit Pasha. Aikaterini Laskaridis Foundation. Adam de Friedel (1832) The Greeks, Twenty-four Portraits of the principal Leaders and Personages who have made themselves most conspicuous in the Greek Revolution, from the Commencement of the Struggle, Λονδίνο

(HAT 38866)

Υπόμνημα του Βαλή της Ρούμελης Χουρσίτ Αχμέτ Πασά προς τον μεγάλο Βεζίρη Σεγίτ Αλή Πασά
22 Φεβρουαρίου / 6 Μαρτίου 1821

«Αξιοσέβαστε, εκλαμπρότατε, μεγάθυμε, ευεργέτη, εξοχότατε κύριε μου,

Έλαβα μια επιστολή από τους {μουσουλμάνους} προεστούς (vucuh) της Τριπολιτσάς και δύο επιστολές από τον καιμακάμη του Μοριά {Μεχμέτ Σαλίχ Αγά}, που αναφέρουν ότι ο {Τεπελενλής} Αλή Πασάς, ο οποίος έχει προκαλέσει την οργή της Αυτού Μεγαλειότητας 

{του Σουλτάνου} έχει στείλει στασιαστές {mufsid}στον Μοριά που διαδίδουν ψευδείς φήμες και ξεσηκώνουν τους ραγιάδες. Ως αποτέλεσμα παρατηρούν ότι οι ραγιάδες προβαίνουν σε κινήσεις που δείχνουν ανταρσία {harekat-I reddiyye}, και για αυτόν τον λόγο μου ζητούν να στείλω στρατιώτες για την υπεράσπιση του Μοριά. Επιπλέον την επομένη δέχτηκα πολλές επιστολές ακόμα από τον καϊμακάμη και τους προεστούς που αναφέρουν ότι ο μπέης της Μάνης {Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης}, έλαβε 1000 πουγγιά {500.000} γρόσια για να αγοράσει στρατιωτικό εξοπλισμό από τους Ρώσους, ότι έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη των απίστων της Μάνης και ότι ως εκ τούτου η πλειονότητα των ραγιάδων στην χερσόνησο έχει πάρει τα όπλα. Δεδομένου ότι τα γεγονότα ξεκίνησαν με υποκίνηση του Αλή Πασά μπορούμε να συναγάγουμε ότι αυτός τους προσέφερε τα 1.000 πουγγιά. Επίσης οι Μανιάτες βάσει ιδιοσυγκρασίας, είναι πολύ πιθανό ότι θα τολμήσουν να προβούν σε ανταρσία που θα υποκινήσει ο Αλή Πασάς. Από πλευράς μου διόρισα αμέσως έναν διοικητή (basbug) και έστειλα ένα ασκέρι με 1500 δικούς μου άνδρες στον Μοριά μέσω Ζητουνίου {Λαμίας}. Ωστόσο όπως γνωρίζει η Εξοχότητα Σας φυσική κλίση προς την στάση, δεν έχουν μόνο οι Μανιάτες αλλά και ορισμένοι κλέφτες που προηγουμένως είχαν καταφύγει στον Αλή Πασά. Εξάλλου έτσι βρήκε τον τρόπο αυτός να προκαλέσει στάση (fesad) των ραγιάδων.

Οι Μανιάτες δείχνουν ροπή προς τις ανέντιμες πράξεις και πρέπει κάπως να φοβηθούν.

Παρά την αποστολή των στρατιωτών που ανέφερα θα χρειαστεί να αγκυροβολήσουν στην Μάνη και κάποια αυτοκρατορικά πλοία όμως θα ήταν λάθος να μετακινηθεί όλος ο Αυτοκρατορικός Στόλος υπό τις διαταγές του αξιότιμου Καπουντανέ Αλή Μπέη {Νασούχ – Ζαντέ ή Καρά Αλή}.

Η κρισιμότητα της περίστασης προδήλως απαιτεί να αποπλεύσουν ταχύτατα από τον αυτοκρατορικό Ναύσταθμο {Tersane} τρία ή τέσσερα πλοία προκειμένου να περιπολούν τις ακτές της Μάνης.

Με βάση και την αναφορά του καϊμακάμη {του Μοριά, Μεχμέτ Σαλίχ Αγά}, σε περίπτωση που το Υψηλό Κράτος αντιληφθεί τυχόν ενέργειες που παραβιάζουν την συνθήκη ειρήνης εκ μέρους των Ρώσων ή άλλου κράτους θα πρέπει πάση θυσία να βρεθεί στον Μοριά ο βαλής {Κιοσέ Μεχμέτ Πασάς} και να σταλεί εκεί ισχυρό στράτευμα. Όπως εξήγησα και παραπάνω οι ενέργειες των Μανιατών είναι αρκετά πιθανό να έχουν προκληθεί και κατόπιν υποκίνησης από τον Αλή Πασά. Οποιαδήποτε εκδοχή κι αν ισχύει καλό θα ήταν να περιπολούν στις ακτές της Μάνης τρία ή τέσσερα πλοία.

Οι επιστολές στις οποίες αναφέρομαι έφτασαν την ημέρα που θα αναχωρούσα από τα Τρίκαλα.

Έτσι η προετοιμασία για την αποστολή των στρατιωτών στο Μοριά με κράτησε στα Τρίκαλα δύο μέρες ακόμη. Στο υπόμνημα μου επισυνάπτω τις επιστολές και τις υποβάλλω στην Εξοχότητα σας.

Η υπόθεση παρουσιάζεται στην κρίση της Εξοχότητας Σας, στον αξιοσέβαστο, εκλαμπρότατο, μεγάθυμο, ευεργέτη, εξοχότατο κύριο μου (στον μεγάλο βεζίρη).

1 Τζεμαζιουλάχιρ 1236
{Σφραγίδα} Χουρσίτ Αχμέτ»

Οθωμανικά πλοία το 1820

Η συγκεκριμένη επιστολή αποτελεί την πρώτη από μια δέσμη επιστολών από το Οθωμανικό αρχείο της Κωνσταντινούπολης οι οποίες εκδόθηκαν πρόσφατα σε βιβλίο με τίτλο «Η Οργή του σουλτάνου».

Η ίδια η επιστολή αποτελεί ένα σοβαρότατο ντοκουμέντο που μας αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονταν οι Οθωμανοί Τούρκοι τις διεργασίες πριν την ελληνική επανάσταση.

Από την επιστολή αυτή προκύπτουν πολλά συμπεράσματα που αφορούν την Μάνη, τον Αλή Πασά, τις υποψίες των Τούρκων καθώς και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα εκείνης της περιόδου.
Η πρώτη σημαντική παρατήρηση που συνάγεται από την ανάγνωση της παραπάνω επιστολής είναι πως οι Οθωμανοί Τούρκοι είχαν σχετικά καλή γνώση της ατμόσφαιρας που επικρατούσε στην Πελοπόννησο αλλά και στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο.

Γνωρίζουν τις προεπαναστατικές διεργασίες που γίνονται στην Μάνη αλλά και την κινητοποίηση των κλεφτών σε διάφορα μέρη. Ωστόσο παρατηρούμε ότι ο Χουρσίτ στην επιστολή του αυτή κατονομάζει ως κύριο υπεύθυνο ενδεχόμενης εξέγερσης των Ελλήνων τον Αλή Πασά των Ιωαννίνων.

Ως δεύτερη πιθανότητα θεωρεί την εμπλοκή των Ρώσων στα ελληνικά πράγματα πιθανόν ως ομόδοξους όπως συνέβη στα Ορλοφικά. Σε καμιά περίπτωση όμως δεν φαίνεται να υποπτεύονται μια καθαρά εθνικού τύπου επανάσταση.

Χαρακτηριστικά είναι αυτά που γράφει στα απομνημονεύματα του ο Κ. Δεληγιάννης «Οι Τούρκοι έλαβον διαφόρους υπονοίας και ειδήσεις από πολλά μέρη ότι οι προκριτώτεροι των προεστών ευρισκόμενοι εις τας επαρχίας των έκαμαν επιχείρημα τας κοινάς συνελεύσεις των υποδεεστέρων προκρίτων και προεστώτων και ευλογοφανεί λόγω δια την υπηρεσίαν δήθεν και κατηχούν τους πάντας και ενεργούν Επανάστασιν εις όλην την Πελοπόννησον.

Αυτά τα έγραφαν και όλοι οι Τούρκοι από τας επαρχίας εις μπέηδες και αγάδες της Τριπολιτσάς».

Η Τρίπολη ως διοικητικό και οικονομικό κέντρο της Πελοποννήσου είναι λογικό να αποτελεί και κέντρο ζυμώσεων και συζητήσεων οι οποίες είναι φυσικό να περιβάλλουν και την μελλοντική επανάσταση.
Η δεύτερη σημαντική παρατήρηση είναι η γνώμη των Οθωμανών για την Μάνη και τους Μανιάτες. Αναφέρουν ότι λόγω ιδιοσυγκρασίας ο τόπος και οι άνθρωποι έχουν ροπή προς ανέντιμες πράξεις και πρέπει προληπτικά να φοβηθούν διότι είναι πολύ πιθανόν να εξεγερθούν καθώς φέρουν και οπλισμό. Εδώ γίνεται αντιληπτό πως ο Χουρσίτ γνωρίζοντας ως πρώην Βαλής της Πελοποννήσου την τοπική κατάσταση αλλά και το φιλελεύθερο πνεύμα των Μανιατών ανησυχεί ιδιαιτέρως.

Παραινεί τον μεγάλο Βεζίρη (πρωθυπουργό) να στείλει πολεμικά πλοία πέριξ της χερσονήσου της Μάνης προκειμένου να περιπολούν προληπτικά αλλά και να καταστείλουν σε περίπτωση που χρειαστεί τυχόν εξέγερση στην Μάνη.

Εδώ δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η περιοχή αυτή την περίοδο του 1821 ήταν από τις πιο πυκνοκατοικημένες και οπλισμένες ενώ στην προηγούμενη μεγάλη επανάσταση των Ελλήνων τα Ορλοφικά πρωτοστάτησε. Όλοι οι παραπάνω λόγοι συνέτρεχαν στον προληπτικό περιορισμό της.
Η τρίτη παρατήρηση έχει να κάνει με την βαρύτητα της προσωπικότητας του Αλή Πασά Τεπελενλή ο οποίος ήταν τόσο ισχυρός εκείνη την εποχή που αν και οι Οθωμανοί Τούρκοι γνώριζαν για πιθανή εξέγερση των Ελλήνων κινήθηκαν δραστικά εναντίον του συγκεντρώνοντας ένα μεγάλο στρατό (80.000 περίπου) και αναβαθμίζοντας τον Χουρσίτ Πασά σε μπεηλέρμπεη της Ρούμελης ώστε να πολιορκήσει το κάστρο των Ιωαννίνων.

Ωστόσο δεν έμειναν άπρακτοι μπροστά στην ελληνική κινητικότητα. Καλούν με πρόσχημα να υποβάλλουν τα σέβη τους στην Τριπολιτσά τους προεστούς της Πελοποννήσου.

Σε περίπτωση άρνησης θα είχαν αφορμή για περαιτέρω μέτρα εναντίον των Ελλήνων ενώ αν πήγαιναν θα είχαν δέσμιους τους επικεφαλείς των Ελλήνων.

Έτσι το πρώτο δεκαήμερο του Φεβρουαρίου του 1821 εμφανίστηκαν στην Τρίπολη 16 πρόκριτοι και 8 αρχιερείς οι οποίοι με το ξέσπασμα της Επανάστασης αιχμαλωτίστηκαν.

Ωστόσο αυτό δεν κατέστη δυνατό να σταματήσει το νερό που ήδη είχε μπει στο αυλάκι.

Το πρωτότυπο της επιστολής (ευχαριστώ πολύ τον Σοκρού Ιλιτζάκ για την αποστολή υλικού)

Πηγές :

1. Η. Κολοβού, Σ. Ιλιτζάκ, Μ. Σχαριάτ – Παναχί «Η οργή του Σουλτάνου», εκδόσεις ΕΑΠ Αθήνα 2021
2. Π. Βελισσάριος «Αρχιερείς και προύχοντες στις φυλακές της Τριπολιτσάς», Ελευθεροτυπία, περιοδικό Ιστορικά, τεύχος 204, 25/9/2003 https://argolikivivliothiki.gr/2009/11/16/prison/
3. Κ. Κόμης «Πληθυσμός και οικισμοί Μάνης 15ος – 19ος αιών.», Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 2005
4. Α. Μπένου «Η αποστασία του Αλή Πασά και πως αυτό βοήθησε την επανάσταση», 2021 https://www.offlinepost.gr/2021/02/28/i-apostasia-tou-ali-pasa-kai-pos-ayti-voithise-tin-epanastasi/

ΜΑΝΙΑΤΙΚΑ